Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 (HC2)

De republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648

Samenvatting Historische Context 2 (vwo 6)

Door: Fae den Boer

Tip: Bekijk de filmpjes van Joost van Oort op YouTube 

§1 De christelijke Kerk in West-Europa

Groeiende kritiek op de katholieke Kerk rond 1600

Er ontstond begin 16^e eeuw een scheuring in de katholieke kerk; sommige critici vonden dat de Kerk de Bijbel anders uitlegde dan volgens hen voor de hand lag en dat de Kerk er gebruiken op na hield die nergens in de Bijbel terug te vinden waren à Hervormers splitsen zich af en stichten een nieuwe kerk (protestantse kerken, protestantisme)

De Nederlander Erasmus wilde slechts de aflaathandel in de katholieke Kerk afschaffen (hij splitste zich niet af).

Luther (1483-1546) & Calvijn (1509-1564) kregen de meeste aanhangers.

1517: Luther vatte zijn kritiek op de katholieke Kerk samen in 95 stellingen die hij op de kerk van Wittenberg spijkerde à de Paus eiste dat hij zijn opvattingen zou herroepen. Karel V wilde katholicisme in zijn gebieden handhaven en daagde Luther voor de Rijksdag. Omdat Luther zijn stellingen niet introk, vaardigde Karel V direct na de Rijksdag het Edict van Worms (1521) uit, waarmee Luther in de rijksban werd gedaan en vogelvrij werd verklaard. Ook werd er bevolen zijn boeken en geschriften te verbranden. Luther was tevoren echter al in veiligheid gebracht door vorst van Saksen, waardoor de rijksban niet nageleefd kon worden. Ook waren Luthers geschriften al zo wijdverbreid, dat het onmogelijk bleek zijn gedachtegoed uit te bannen

Kritiek van Luther op de katholieke Kerk:

·         Hij verkondigde dat de machtsaanspraken en zelfgemaakte wetten en regels van de rooms-katholieke Kerk onterecht waren

·         Alleen de Bijbel was volgens hem richtinggevend à iedereen moest de Bijbel in de volkstaal lezen

·         Men kwam niet in de hemel door goede werken te doen en de Kerk te betalen maar door in God te geloven. Hij was tegen de aflatenhandel

·         Pausschap, celibaat, veel sacramenten, de heiligenverering en de kloosterorden afschaffen (stond niks over in de bijbel).

Luther zocht en vond steun bij Duitse vorsten voor zijn opvattingen. Voor vorsten was het lutheranisme aantrekkelijk:

·         Vorsten werden het hoofd van de Kerk

·         Konden de kloosters sluiten en de bezittingen van kloosters overnemen

·         Volgens het lutheranisme moesten onderdanen de vorst altijd gehoorzamen, ook als de vorst zich slecht gedroeg.

Vrede van Ausburg (1555): Vorsten dwongen Karel V de afspraak ‘’cuius regio eius religio’’ af à vorst bepaalde het geloof van zijn onderdanen à Karel V is hier niet blij mee omdat hij juist eenheid onder de christenen nastreefde.

Verschillen tussen het lutheranisme en calvinisme:

Lutheranisme	Calvinisme
Vorst is het hoofd van de kerk	Iedere ‘gemeente’ bestuur zichzelf door een raad van gekozen ouderlingen
Mogen niet tegen hun vorst in opstand komen	Mogen in opstand tegen hun vorst komen als deze tegen Gods gebod handelt.

§2 De Opstand in de Nederlanden breekt uit

Twee indirecte oorzaken:

1.    De sterke positie van de stedelijke burgerij in de Nederlanden

2.    De splitsing van de christelijke Kerk door de Hervorming

1: opbloei van handel en nijverheid zorgden voor welvaart onder burgers. Hier profiteerden de Bourgondische vorsten weer van door het heffen van belastingen in ruil voor privileges aan de gewesten. In 1477 werd Maria hertogin van Bourgondië. Zij schonk de gewesten allerlei rechten zodat zij haar zeker zouden steunen. De Gewestelijke Staten mochten zo bijeenkomen wanneer zij wilden.

2: grootste deel bleef katholiek in de Nederlanden. Protestantisme nam echter toe.

Twee directe oorzaken voor het ontstaan van de Opstand:

1.    Karel V en Filips II gaan protestanten streng vervolgen

2.    Karel V en Filips II streven naar centralisatie en ongedaan maken van privileges

1: om de katholieke Kerk te handhaven, vervolgden zij protestanten met steeds strengere plakkaten. Veel plaatselijke bestuurders waren het er niet mee eens omdat zij verdraagzaam waren, vervolging wegens godsdienst afkeurden en plakkaten inbreuk op hun rechten vonden.

2: De burgerij wilde juist vrijheidsrechten behouden en vastleggen. Dit botste dus met de centralisatie van Karel V en Filips II

In april 1566 bood een groep lagere edelen aan landvoogdes Margaretha van Parma een Smeekschrift aan met het verzoek de kettervervolgingen te matigen à ze beloofde plakkaten minder streng te zullen uitvoeren en stuurde het smeekschrift naar Filips II à calvinisten durfden zich aan openlijke acties te wagen (bijv hagenpreken) à Beeldenstorm (protestanten in verzet tegen katholieken)

Landvoogdes Margaretha van Parma wist de orde te herstellen door concessie te doen aan de calvinisten. Toch werd Alva door Filips II (hij gaf de adel de schuld van de beeldenstorm) naar de Nederlanden gestuurd met een leger als reactie op de Beeldenstorm (1567). Margaretha nam ontslag à Alva werd landvoogd. Alva verving Willem van Oranje door de graaf van Bossu.

Raad van Beroerten werd ingesteld door Alva om mensen die deelgenomen hadden aan de Beeldenstorm te straffen à velen vluchten naar het buitenland, oa Willem van Oranje.

Het beleid van Alva werd de eerste directe oorzaak (aanleiding) van de Opstand.

1568: Willem v. O viel met zijn leger noord- en zuidNL binnen vanuit Duitsland. Doel: bevolking in opstand laten komen tegen Alva à mislukte. De Geuzen (aanhanger Willem v.O) gaven niet op.

De (water)geuzen bestonden uit calvinisten die voor Alva gevlucht waren. Zij voorzagen in hun levensonderhoud door kaaptochten langs de Nederlandse kust.

1 april 1572: Watergeuzen nemen Den Briel in beslag à Steden in Holland en Zeeland sluiten zich bij de Opstand aan.

De Staten van Holland besloten:

-       Gezamenlijke financiering van de strijd

-       Willem van Oranje te erkennen als stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht

Dit was in twee opzichten revolutionair:

-       Alleen de landsheer (Filips II), landvoogd(es) of de stadhouder had het recht een Statenvergadering bijeen te roepen;

-       Alleen de landsheer mocht een stadhouder benoemen.

(Willem van Oranje wenste gelijkwaardigheid tussen katholieken en protestanten. Hij gebruikte veel propaganda om mensen op te roepen mee te doen in de Opstand (volkslied, nationalisme à gemeenschappelijke vijand: Spanje)

Religievrede: zowel katholicisme als calvinisme moest worden toegestaan in steden en dorpen waar meer dan honderd gezinnen dat wilden. à Mislukte uiteindelijk doordat radicale katholieken en –protestanten zijn ideeën afwezen. De calvinisten lukte het een overheersende invloed uit te oefenen:

-       Zij vormden een minderheid maar waren beter georganiseerd dan andere bevolkingsgroepen.

-       Hun geloof bood inhoudelijke steun voor de strijd tegen het Spaanse gezag; strijd voor het ware geloof.

Willem kon hun steun goed gebruiken en deed concessies aan hen. Toch bleef hij zich inzetten voor een gematigde koers in godsdienstige zaken.

Koning Filips II bleef buiten schot in de propaganda van Willem v.O.:

-       Was verboden (behalve in calvinistische gebieden) om in opstand te komen tegen de koning omdat hij aangesteld was door God

-       Filips II verbleef in Spanje en de Nederlanden hadden meer te maken met zijn landvoogd en zijn soldaten. (Kritiek tot hen richten was dus effectiever.)

Alva ondernam weinig actie na de inname van Den Briel à opstandelingen konden zich organiseren à Alva vreesde een aanval vanuit Frankrijk waar de hugenoten en Franse katholieken elkaar bestreden. Als de hugenoten overwonnen zouden zij waarschijnlijk de Nederlandse protestanten steunen. Dus liet Karel IX zijn zus in augustus 1572 trouwen met een hugenoot (Hendrik van Navarra). Na de bruiloft werden bijna alle protestantse leiders vermoord (Navarra niet). Deze gebeurtenis heet de Bloedbruiloft. Hendrik van Navarra werd uiteindelijk koning van Frankrijk en hij was voor godsdienstverdraagzaamheid (werd in 1610 door een fanatieke katholiek vermoord). Na de bloedbruiloft gaf Alva de kans op Franse steun voor de protestanten vanuit Frankrijk op.

Alva ondernam weinig actie tegen de Opstand in H’land en Z’land à de opstandelingen kregen de gelegenheid zich te organiseren. Later stuurt hij toch een leger naar Holland en Zeeland, maar de strijd verloopt uiteindelijk moeizaam à Fillips II vervangt Alva in 1573 door Requesens omdat Alva de opstand in Holland en Zeeland niet weet te bedwingen.

Lukte Alva en Requesens niet de opstand te onderdrukken:

-       Filips II niet genoeg geld (à Spaanse soldaten gaan plunderen)

-       Holland en Zeeland wisten hoe ze om moesten gaan met het vele water en de Spanjaarden wisten dat minder goed.

In maart 1576: stierf Requesens onverwacht en er was niet direct een opvolger beschikbaar à Holland en Zeeland konden hiervan profiteren.

Het ontzet van Leiden:

1572: Leiden sluit zich aan bij de Opstand à Spanjaarden vinden dat niks en in 1573 omsingelen ze Leiden ongeveer een jaar lang en hongeren de stad uit à de Staten van Holland prikken in 1574 de dijken door rond Leiden à Spanjaarden vluchten à vers voedsel kan per boot de stad in.

Tot 1576 blijft de Opstand bij Holland en Zeeland. Maar doordat Filips II niet genoeg geld heeft en dus zijn soldaten niet betaalt, gaan de soldaten plunderen à Pacificatie van Gent (1576) = vredesverdrag tussen de opstandige gewesten Holland en Zeeland en de andere Nederlandse gewesten:

-       Spaanse troepen verjagen

-       Holland en Zeeland protestants, rest katholiek

-       Gewetensvrijheid (behalve Holland en Zeeland)

Maar de godsdienstkwestie leidde snel tot het mislukken van de Pacificatie van Gent:

-       Calvinisme blijft groeien in bijv Vlaamse en Brabantse gewesten à Unie van Atrecht (1579) wordt opgericht door zuidelijke katholieke gewesten om met de Spanjaarden de calvinisten te verdrijven (onderwierp zich aan Filips II en erkende de nieuwe Spaanse landvoogd Parma (zoon van Margaretha)).

-       à Unie van Utrecht (1579): opstandige gewesten tegen Spanjaarden.

In 1578 is Amsterdam als enige Hollandse stad nog katholiek. Opstandelingen proberen Amsterdam aan hun kant te krijgen:

-       Propaganda

-       1577: aanval door opstandelingen

-       Handelsblokkade

Katholiek bestuur verlaat de stad à Amsterdam is protestants.

In vier fasen wordt de Republiek der Verenigde Nederlanden gefixt:

1.    De noordelijke gewesten sluiten de Unie van Utrecht

2.    Filips II verklaart Willem v.O vogelvrij in 1580

Wie hem zou doden, zou door de koning beloond worden à officiele breuk tussen vorst en opstandige gewesten.

3.    In het Plakkaat van Verlating wordt Filips II afgezet in 1581

Parma haalde Filips II over Willem vO in de ban te doen wegens hoogverraad.

Unie van Utrecht brak officieel met Filips II door het Plakkaat van Verlating à Staten-Generaal hadden het recht een andere vorst te kiezen.

Zo waren de Nederlanden definitief verdeeld tussen de opstandige gewesten en de gewesten die Filips als vorst bleven erkennen.

4.    De Republiek der Verenigde Nederlanden ontstaat in 1588

Er waren verschillende kandidaten voor een nieuwe vorst, maar deze wilden vaak meer macht dan de gewesten bereid waren hen te geven. Nadat Willem van Oranje was vermoord door een fanatiek katholiek (1584) besloten de gewesten zonder vorst verder te gaan à Republiek der Verenigde Nederlanden (1588).

Na het Plakkaat van Verlating hadden de opstandige gewesten met grote tegenslagen te maken:

-       Moord op Willem van Oranje

-       Vergeefse zoektocht naar staatshoofd

-       Militaire successen van Parma vanaf 1578 tot 1592;

Parma veroverde uiteindelijk Antwerpen in 1585. Hij drong het gebied van de opstand terug tot Holland, Zeeland, Utrecht en delen van Overijssel en Gelderland. Parma moest van Filips zijn aandacht richten op strijd tegen Engeland en later Frankrijk à geluk voor Nederlanden.

De Armada (Spaanse vloot die Engeland moest gaan veroveren) werd een mislukking.

Republiek kon ontstaan door:

-       Engeland en Frankrijk voerden herhaaldelijk oorlog met Spanje en konden de Republiek goed als bondgenoot gebruiken.

-       Opstandige Nederlanden hadden het geluk dat Filips II ook andere oorlogen voerde, waaraan hij vaak prioriteit verleende.

-       Het leger van de Republiek werd door stadhouder Maurits en later Frederik Hendrik uitnemend geleid à wisten grondgebied te behouden en later uit te breiden

-       Rond 1600 groeide de Europese handel van de Republiek uit naar internationale handel ondanks de godsdienstige tegenstellingen.

Bestuur in de Republiek: Filmpje 8, HC de Republiek, Joost van Oort (YouTube) https://www.youtube.com/watch?v=G2Qut1ex2W0&index=8&list=PLiIYa8Sijh22sjRmfmLXNhDNiK91-8OFH

§3 De afloop van de oorlog

1609: Twaalfjarig Bestand. Doel: uiteindelijk vredesverdrag. Kwam de Spanjaarden goed uit (voor hun andere oorlogen hadden ze geld en mankracht nodig). In de Republiek besloten de Staten-Generaal (onder invloed van Oldenbarnevelt) en de Staten van Holland ertoe; maar er waren veel tegenstanders.

à mislukte

Doordat er even niet op het buitenland gefocust werd, kon men zich op het eigen land gaan focussen. Er ontstaat verdeeldheid:

Politieke verdeeldheid:

Johan van Ordenbarnevelt (en de Staten van Holland):

-       Vrede kost minder belastinggeld (voor Holland)

-       Vrede is beter voor de handel (van Holland)

-       Wil dus permanente vrede

Maurits (stadhouder, legerleider) en de andere gewesten:

-       Oorlog is beter voor de Republiek (en de macht van de stadhouder) à machtsuitbreiding

-       Andere gewesten zagen de oorlog als mogelijkheid tot het veroveren van meer gebieden in het Zuiden en zo het calvinisme verder te verbreiden

Religieuze verdeeldheid:

Oldenbarnevelt:

-       Men heeft wél invloed op Gods keuze

Maurits:

-       Men heeft geen invloed op Gods keuze

Maurits wil dat er een nationale kerkvergadering komt om voor duidelijkheid te zorgen zodat het weer rustiger wordt in de Republiek. Johan van Oldenbarnevelt vindt dat niks:

-       Hij wil dat er per gewest beslist wordt

-       Hollandse steden mogen zelf soldaten inhuren om de onrust te verminderen

Met dat laatste zegt Oldenbarnevelt indirect dat soldaten niet naar hun legerleider (Maurits) hoeven te luisteren à Maurits laat Oldenbarnvelt arresteren (1618) à wordt in Den Haag gevangengezet à onthoofd in 1619

In 1621 wordt de oorlog tegen de Spanjaarden voortgezet. Maurits en zijn opvolgers weten steeds meer gebied te veroveren.

1648: de Vrede van Munster, einde van de Opstand. Redenen van beide partijen vrede te sluiten:

-       Spanje voerde in de Nederlanden al jaren een strijd op twee fronten: in het noorden tegen de opstandige gewesten, in het zuiden tegen steeds weer binnendringende Franse legers. Spanje wilde zich op de oorlog tegen Frankrijk concentreren.

-       In de Republiek wilde vooral Holland vrede, want dat gewest moest het grootste deel van de oorlogskosten opbrengen, dat lukte steeds minder goed. Ook was vrede gunstig voor de Hollandse handel.

Belangrijkste gevolg van de Vrede van Munster was dat de Republiek der Verenigde Nederlanden internationaal als onafhankelijke staat werd erkend. Andere bepalingen van het verdrag:

-       Republiek erkenden de grens met de Zuidelijke Nederlanden als definitief

-       De Schelde bleef gesloten

-       Spanje ging zich toeleggen op verdediging van de zuidgrens van de Zuidelijke Nederlanden (tegen Frankrijk)

-       Spanje en Portugal erkenden de bezittingen van de Republiek in Brazilië en in Azië, waardoor de handelspositie van de Republiek werd versterkt.

§4 Waardoor ontstond de Gouden Eeuw?

Gouden Eeuw wordt zo genoemd omdat scheepvaart, handel en nijverheid, kunst en wetenschap in korte tijd tot bloei kwam. De Hollanders vestigden handelsposten all over the world.

Indirecte oorzaken van economische groei in de Noordelijke Nederlanden tijdens de Opstand:

-       Moedernegotie: het importeren van goedkoop graan uit het Oostzeegebied. Adel had daar in werkelijkheid niet veel macht over hun grootgrondbezit à boeren staan open voor ‘’nieuwe’’ dingen en besluiten dus grote hoeveelheden graan te gaan verbouwen en die te verkopen aan de Republiek. Deze graanhandel werd de eerste belangrijke vorm van handel voor de Republiek. à Ontstaan internationaal handelsnetwerk

-       Ontbreken van een feodale traditie: in het grootste deel van de Republiek ontbrak een feodale traditie en konden ‘’boeren doen wat ze wilden.’’

Directe oorzaken:

-       Specialiasatie en commercialisering: Door de moedernegotie en de vrije boeren ging Holland zich specialiseren in één bepaald product die ze niet voor eigen gebruik houden maar gaan exporteren. à Ontstaan nieuwe handelsproducten

-       De val van Antwerpen en het afsluiten van de Schelde: Toen Antwerpen tot de Spanjaarden behoorden, sloten de Hollanders en de Zeeuwen de Schelde af. Rijke Antwerpse kooplieden trokken naar Amsterdam à A’dam neemt rol Antwerpen over.

Het noorden kwam zo in contact met nieuwe bedrijfstakken; textielnijverheid (stond in de Zuidelijke Nederlanden op zeer hoog niveau). Ook brachten de immigranten vanuit het zuiden technische kennis met zich mee.

Twee handelsondernemingen voor handel met de wereld:

·         VOC (1602)

-       monopolie op handel met Azië

-       Verdreef Portugese en Engelse kooplieden uit delen van Azië

-       Handel op Oost-Indië het belangrijkst

-       Handelsverdragen met inheemse bevolking over verbouwing van specerijen

·         WIC (1621)

-     monopolie op handel met Amerika

-       Koloniën in Amerika (Nieuw-Nederland in Noord-Amerika (1624-1664) met Nieuw-Amsterdam, later New York, Pernambuco in het huidige Brazilië (1630-1654) en Suriname (1667) en delen van het naburige Guyana (na 1814 Brits)

-       Noord-Amerika: bont

-       Midden- en Zuid-Amerika: plantageproducten als koffie, suiker, cacao en tabak

-       Slavenhandel van West-Afrika naar Amerika.

Door de scheepvaart en de handel kwam ook de nijverheid tot ontwikkeling:

-       Voor de scheepvaart waren scheepswerven en zeilmakerijen nodig. Veel schepen werden met kanonnen uitgerust

-       Veel handelsproducten werden eerst bewerkt en dan pas doorverkocht à ontstaan soorten nijverheid (bijvoorbeeld: weverijen, koffiebranderijen, suikerraffinaderijen, tabakverwerkende bedrijven).

§5 De cultuur in de Gouden Eeuw

Beleid van de Republiek was gericht op de economie, redenen:

-       Veel regenten waren handelaar of kwamen uit families van handelaren

-       Voor de Nederlandse Opstand was geld nodig.

1.     Regenten en de gegoede burgerij (10%)

2.    Kleine burgerij (25%)

3.    De rest van de bevolking (60-70%)

In die groeiende economie waren er migranten nodig. Dus boden stadsbestuurder buitenlandse kooplieden goede faciliteiten, waaronder voor die tijd vergaande religieuze vrijheden.

Grote schilders uit 17^e eeuw: Frans Hals, Jan Steen, Johannes Vermeer en Rembrandt.

Verklaring bloei schilderkunst:

-       Vóór 17^e eeuw was kunst voor vorsten en kerken, nu was er geen vorst meer en de protestantse kerk was eenvoudig ingericht à rijke burgers bestelden kunst ter decoratie.

-       Schilders beschouwden zichzelf niet als kunstenaars maar als vakmensen die geld probeerden te verdienen

Twee groepen mensen die schilderijen gingen bestellen:

1.    Stadsbesturen en bestuurders van wees- en armenhuizen

2.    Gegoede en kleine burgerij

Oorzaken bloei van het drukwerk:

-       De drukkers gaven allerlei soorten boeken uit die men ook in het buitenland graag kocht

-       Veel buitenlanders lieten hun boeken in de Republiek drukken, bijv omdat hun boek in eigen land verboden was à ontstaat: winstgevende handel in verboden boeken

-       Internationale wetenschappers vestigden zich in de Republiek, aangetrokken door het tolerantere klimaat.

§6 Het einde van de Gouden Eeuw

Republiek was welvarender dan grote landen als Engeland en Frankrijk. Einde van de 17^e eeuw kwam er een einde aan de Gouden Eeuw:

-       Engeland en Frankrijk hadden lange tijd veel binnenlandse problemen. Rond 1660 losten ze deze op.

-       Zij gingen toen hun handel en nijverheid beschermen door hoge invoerrechten te laten betalen voor producten uit het buitenland.

-       Zij gingen ook zelf meer handeldrijven à Republiek kon minder producten aan die staten verkopen.

à ontstaat werkloosheid in de Republiek. Toch blijft ze een belangrijke handelsstaat.

Einde.