Brought to
you by Anne Molegraaf, Lara Mosselman, Sophie de Kort & Leanne van Zessen
Legenda:
o is een Wissenwertes
v is een geel stukje
over een persoon
H7:
Jahrhundertwende 1880-1910
§1
Soziale Misstände
Aan
het einde van de 19e eeuw was er veel honger onder de arbeiders.
Arbeiders hadden grote gezinnen. Ze werkten heel lang voor weinig loon. Er was
veel kindersterfte, vanwege het gebrek (aan geld voor) eten en medicijnen.
Tegelijkertijd waren de fabriekseigenaren erg rijk. Schrijvers schreven graag
over dit gat tussen arm en rijk.
o Het drama optreden
‘Die Weber’ door Gerhart Hauptman was eerst verboden door het Berlijnse politiehoofd,
want hij dacht dat er een demonstratie zou volgen door dit stuk. Uiteindelijk
werd het toch opgevoerd, het publiek was versteld, maar keizer Willem II was
geen fan van theater.
§2
Der Naturalismus (1880-1900)
Schrijvers
die over deze harde waarheid schrijven, werden naturalisten genoemd. Voor
Duitse naturalisten waren de Franse Zola en de Russische Tolstoi en
Dostojewski, die naturalisten waren, grote voorbeelden. Zij beschrijven het
grauwe leven van de onderste laag van de samenleving. Zoveel mogelijk details
en zo echt mogelijk werd het beschreven. Ook werden karakters neergezet die
dialect spraken, om het echter te maken. De rijke mensen vonden dit niks en
wilden mooie boeken.
In
1888 besteeg Willem II de troon op 29-jarige leeftijd. Hij wilde Duitsland tot
een economisch en militair sterke wereldmacht maken. Onderdanen boeiden hem
niet. Mensen namen zijn liefde voor uniforms over.
Het
ging Duitsland economisch voor de wind, maar alleen de fabriekseigenaren hadden
er profijt van. Mannen, vrouwen en kinderen werkten in slechte omstandigheden
minstens 12 uur voor weinig geld. Ze woonden in erg kleine en slecht
onderhouden arbeidershuisjes zonder hygiëne.
Karl
Marx en Friedrich Engels stelden samen het boek ‘Das Kommunistische Manifest’
op. Ze wilden van de klassen af zodat iedereen gelijk was. Ze waren tegen het
kapitalisme. Dit heet het Marxisme. In zijn werk ‘Das Kapital’ onderbouwt Marx
zijn ideeën.
o Vroeger waren de
arbeidsomstandigheden totaal anders. Op een gegeven moment kwam er wel een
verdrag, waar bijv. instond dat kinderen onder de 13 niet mochten werken, maar
die kwamen de fabriekeigenaren vaak niet na.
v Gerhart Hauptman
(1862-1946) was de belangrijkste Duitse naturalist. Hij was ook in het
buitenland populair. In 1912 won hij de Nobelprijs voor de literatuur. In zijn
werk werd duidelijk dat de hoofdfiguren een product van erfelijkheid en de
natuur zijn, een soortgelijk idee als de evolutietheorie.
§3
Der Impressionismus (1890-1910)
Het
impressionisme (Latijn: impressio=indruk) is een reactie op het
naturalisme. Het is een kunst stroming,
die in de schilderkunst ontstond. Het ging om het gebruik van licht, kleur en
sfeer en was een subjectieve weergave.
Hetzelfde
gold voor de literatuur. Schrijvers mochten alleen indrukken opschrijven. Vaak
schreven zij korte verhaaltjes, zoals novellen en poëzie.
In
deze poëzie staan de persoonlijke, subjectieve waarneming centraal.
Zintuiglijke (geluid, kleur, geur) indrukken werden gebruikt om de boodschap te
verduidelijken. Meningen mochten heel precies worden uitgeschreven. Het
impressionisme is in tegenstelling tot het naturalisme geen politieke of
sociaalkritische beweging.
v Rainer Maria Rilke
(1875-1926) was één van de belangrijkste dichters van Duitsland, vooral beroemd
om zijn ‘Dinggedichte’, waarmee hij zegt dat je de werkelijkheid op meerdere
manieren kan zien. Rilke werkte voor de Parijse beeldhouwer Rodin, Rodin leerde
hem veel over kunst.
§4
Die Neuromantik (1900-1930)
In
de 20e eeuw kwam er weer interesse in oude sprookjes en mystieke
verhalen enzo, vandaar de naam Neuromantik. Ook dit was een tegenbeweging tegen
het naturalisme. Mensen wilden uit het de werkelijkheid (zeker met WOI en de
crisis daarna). Dichters hielden van exotische oorden, mystieke plekken en
sprookjes. De vorm en spraak zijn zeer belangrijk. Neuromantische dichters
maakten kunst voor kunst (Frans: l’art pour l’art). Hun werk is geen kritiek op
de maatschappij, want het staat ver van de huidige maatschappij af.
v De Zwitser Hermann
Hesse (1877-1962) was bekend met de Indische filosofie en was erdoor
gefascineerd, dus hij bracht een boek uit. In dit boek, Siddhartha, wordt een
verhaal verteld over een jongen die samen met een vriend op zoek gaan naar
henzelf en waarheid. Dit was een terugkerend thema in zijn boeken. In 1946
ontving hij de Nobelprijs voor de literatuur voor zijn verzamelwerk.
Hoofdstuk 8 Expressionismus, Neue Sachlichkeit und
Drittes Reich: 1920-1945
§1
Leben mit Erinnerungen
Onder keizer
Wilhelm II had Duitsland zich tot een van de grootste industriemachten van de
wereld ontwikkelt.
Tussen
Oostenrijk en Servië ontstond een oorlog toen in juni 1914 de Oostenrijkse
troonopvolger vermoord werd in Servië. Door alle bondgenootschappen die
gesloten waren tussen de landen, was het binnen de kortste keren een
wereldoorlog à
De Eerste Wereldoorlog.
Degene die
uit de oorlog terugkomen zijn getraumatiseerd en hadden totaal iets anders
verwacht van de oorlog. In plaats van eer en roem hebben ze alleen maar ellende
gezien.
Erich Maria
Remarque schrijft over zijn ervaringen in de oorlog (‘Im Westen nichts Neues’)
Zijn boek verwijt de generatie van de oorlog niet echt iets, het is meer een
verslag.
§2
Der Expressionismus (1910-1925)
Provocatie en
spotprenten kwamen steeds meer op. Ze maakten zich boos over militarisme, de
Eerste Wereldoorlog, het kapitalisme, industrialisatie, bureaucratisering van de
samenleving en de technologische ontwikkelingen. Ook zijn ze erg teleurgesteld
in de burgelijke kunst, omdat zij zich passief opstellen tegenover deze
ontwikkelingen. Dit waren de expressionisten en bestond vooral uit jongeren.
De kunstenaar
drukte hun hevige gevoelens uit in primaire kleuren en grote, eenvoudige
vormen. Ook in de literatuur komt het expressionisme naar voren: Innerlijke
geziene waarheden en belevenissen worden zo beschreven, dat het een sterk beeld
oproept. In de werken wordt gewaarschuwd voor een roekeloze en immorele (tegen
het fatsoen in) samenleving.
Een voorbeeld
van een expressionistisch werk is ‘Der Steppenwolf’ van Hermann Hesse. Hij
wilde met deze roman wil waarschuwen voor een tweede wereldoorlog.
§3
Neue Sachlichkeit (1920-1933)
Toen de
Republiek (van Weimar) uit zou worden geroepen, was er veel onrust in het land.
De socialisten en de communisten wilden allebei de macht, waarbij de
communisten geen kans kregen. Ze kwamen in opstand (de Spartacusopstand).
Vanwege de onrust in Berlijn, werd de Republiek uitgeroepen in Weimar, een
klein plaatsje, vandaar de naam Republiek van Weimar.
De
tegenstanders van Duitsland in WO I gaven Duitsland de schuld. Ze moesten
allerlei (herstel)betalingen doen en allerlei gebieden afstaan.
Ook ging het
financieel slecht en de bevolking was erg teleurgesteld en leed onder slechte
sociale omstandigheden. Na hulp uit Amerika gaat het weer wat beter, maar als
daar de crisis uitbreekt, wil die zijn geld terug en gaat het weer slechter met
Duitsland.
De schrijvers
uit deze tijd willen geen mooie zinnen en woorden meer, maar schrijven kort en
duidelijk over de teleurstelling, boosheid en twijfel; het zijn zakelijke
stukken.
Gebrauchslyrik:
stukken die geschreven worden voor nuttige doeleinden, het is bedoeld om de
lezer te informeren over de problemen van die tijd. Schrijvers gebruikten
krantenberichten en reportages.
v
Kurt
Tucholsky (1890-1935): Tucholsky is een satiricus, die als pacifist
waarschuwt voor het Duitse nationalisme. Hij schrijft onder een pseudoniem
(Peter Panter, Theobald Tiger, Ignaz Wrobel und Kaspar Hauser), omdat wat hij
schrijft gevaarlijk voor hem is. Tijdens de boekverbrandingen worden o.a. zijn
boeken verbrand. ''Deutschland erwache!''
v
Franz
Kafka (1883-1924): Kafka’s werk schrijft romans en verhalen en zijn werk wijkt
af van dat van zijn tijdgenoten. Hij is politiek en sociaal niet echt betrokken
en hij beschrijft veel absurde situaties, waarin veel het gevoel van onmacht
naar voren komt. Kafka had een zware jeugd, met een verschrikkelijk vader.
Kafka studeert recht en werkt als jurist bij een verzekeringsmaatschappij. Hij
heeft een soort bindingsangst, want hij durft niet zo goed te trouwen. Overdag
werkt hij en ’s avonds schrijft hij. Hij sterft aan tuberculose op 41 jarige
leeftijd. Max Brod heeft zijn werken uitgegeven, ondanks de wens van Kafka om
ze te vernietigen.
v
Thomas
Mann (1875-1955):Thomas Mann wil niks met de nazi’s te maken hebben en vlucht
naar Zwitserland, maar gaat later naar de USA. Zijn moeder komt uit het zuiden
(Brazilië) en zijn vader uit het noorden, en dit komt ook terug in Manns
werken. Zijn broer is ook een beroemde schrijver. In 1929 wint hij de
Nobel-literatuurprijs voor zijn roman ‘Buddenbrooks’, dat gaat over meerdere
generaties van zijn eigen familie.
De
familie is eerst rijk en machtig, maar later gaat het minder goed, het verval zet in. Dit ‘verval’ is een terugkomend
motief in de werken van Mann.
§4
Bertolt Brechts Theatertheorie
Bertolt
Brecht schrijft op school al gedichten en toneelstukken. Hij heeft veel kritiek
op de maatschappij. Rond 1920 studeert hij de communistenleer van Karl Max en
wordt overtuigd communist. Met zijn werken probeerde hij het volk te overtuigen
dat een revolutie noodzakelijk is om de klassenleer af te schaffen. Hierdoor
schrijft hij telkens weer hoe de kapitalistische maatschappij werkt.
Brecht vindt
het belangrijk dat de toeschouwers en lezers kritisch blijven. Ze moeten zich
niet identificeren met de hoofdpersonen, maar juist goed beseffen dat het niet
echt is, dat het een toneelstuk is. Daarom lopen de personages soms door de
zaal heen. De toeschouwer moet een kritisch-analyserende houding aannemen.
Verfremdungseffekt(V-effekt):
Dat de toeschouwers zich niet met de personages identificeren.
Zo ontstaat
het effect dat zaken die eerst vanzelfsprekend lijken, nu vreemd lijken.
Het
Verfremdungseffekt is een deel van de epische theaters.
Epische
Literatur: vertellende literatuur, bijvoorbeeld: novelle, roman.
Het theater
is in het begin gewoon een handeling die wordt getoond aan het publiek. Brecht
verandert dat door een verteller eerst het publiek te laten vertellen wat er
gaat gebeuren en daarna de handeling pas te laten zien. Hierdoor verandert de
opmerkzaamheid van het publiek en ontstaan er andere vragen. Ze kunnen
makkelijker een analyserende houding aannemen. Een andere manier om te
vertellen is door liederen en tekstborden te laten horen/zien om zo de
handeling te onderbreken en te becommentariëren. Ook nu worden deze manieren
nog veel gebruikt.
v
Bertolt
Brecht (1898 – 1956): Na de Reichstagbrand in 1933 vlucht Brecht met zijn
familie naar Denemarken. Daar schrijft hij veel gedichten. In 1941 vlucht hij
met familie naar Amerika en na de Tweede Wereldoorlog komt hij terug naar
Oost-Berlijn. In 1949 sticht hij das Berliner Ensemble, een theater, dat nu nog
zijn stukken opvoert. Hij heeft kritiek op het DDR-regime, omdat hij het niet
eens is met de manier waarop het is ingevoerd. Hij heeft ook kritiek op de
manier waarop het Russische leger de bevolking aanpakt bij de opstand van 17
juni 1953.
§5
Literatur im Dritten Reich (1933 – 1945)
Na de
machtsovername van de Nationaalsocialisten wordt de ‘Gleichschaltung’
ingevoerd, iedereen moet hetzelfde denken. In mei 1933 worden veel boeken van
critica, joden, marxisten en pacifisten verbrand. Schrijvers vluchten of houden
zich gedeisd. Eerst vluchten ze naar Denemarken en Frankrijk, later naar Spanje
en Amerika.
o
Op
15 oktober is de eerste première van de film van Charlie Chaplin, Der Große
Dictator. Het is een satire op het nationaalsocialisme. In Amerika willen ze de
film eerst niet toestaan omdat ze Hitler nog zagen als een goede politicus die
een bondgenoot was tegen het communisme. In Duitsland werd de film ook niet
toegestaan, hoewel Hitler hem meerdere keren gezien heeft.
Schrijvers in het Derde Rijk
Als
schrijvers in Duitsland wilden schrijven, moesten ze zich aansluiten bij de Reichskulturkammer. Een
organisatie die alle kunst onder controle van het Naziregime stelde. Wie niet
meewerkte mocht niet meer werk uitgeven en werd verdachte. Elke schrijver
moesten schrijven over de nationaalsocialistische ideeën. Ze verheerlijkten
Duitsland en alles wat van oorsprong Duits was. Dat heet But-und-Bloden-Literatur.
Innere Emigration und
Widerstandsliteratur
Sommige
schrijvers zijn erg kritisch over het nieuwe regime, maar sluiten zich toch aan
tot de Reichskulturkammer. Ze schrijven alleen teksten die niets met politiek
te maken hebben, ze trekken zich in zichzelf terug. Dit heet Innere Emigration. Ze geven vaak
onopvallende kritiek. Andere schrijvers duiken onder en schrijven
anti-naziliteratuur en verzetsliteratuur. Zij leven voortdurend in angst: bang
om gepakt te worden.
Exilliteratur
Veel
schrijvers vluchten op tijd en gaan in ballingschap. Ze komen terecht in andere
culturen en andere talen. Hun literatuur die na 1945 verschijnt, gaat over de
levensomstandigheden in ballingschap.
o
In
Nederland werd de uitgeverij Querido opgericht. Het biedt de schrijvers een
publicatiemogelijkheid. Ze werden overal op de wereld verkocht.
Hoofdstuk 9 Trümmerliteratur: 1945-1950
§1 Welche Literatur kann aus Trümmern wachsen?
Na
de Tweede Wereldoorlog bouwen de mensen Duitsland weer op en ze worden
geconfronteerd met de dood van vrienden en familie. Het literaire leven begon
weer, maar was anders dan voor de oorlog.
v Ernst Jandl
(1925-2000): In de Tweede Wereldoorlog
bevindt Jandl zich in Brits krijgsgevangenschap. Na zijn vrijlating studeert
hij Duits en Engels en wordt hij leraar in deze vakken. Als dichter zorgde hij
voor veel betekenis in zijn experimentele poëzie. Veel van zijn gedichten
worden hardop voorgelezen, om de betekenis te ervaren. Andere gedichten behoren
tot de visuele poëzie en moeten als geheel moeten gezien, pas dan kunnen ze
begrepen worden.
o Vooral vrouwen waren
het die na de Tweede Wereldoorlog het land opruimden. In de oorlog waren veel
mannen gesneuveld, waren ze ziek of zaten ze in krijgsgevangenschap. Deze
‘Trümmerfrauen’ werden het symbool voor de opbouw na de oorlog. Zij zijn zich
bewust van de daden van de Nazi's
Na
de Tweede Wereldoorlog waren er weinig levensmiddelen en was er bijna geen
woonruimte. Duitsland werd opgedeeld in vier zones: de BRD 23/5/1949
(Frankrijk, Engeland en Amerika) en de DDR 7/10/1949 (Rusland).
Naast
het woord Trümmerliteratur (“kaalslagliteratuur”) werd ook het begrip Literatur
der Stunde Null gebruikt (men wilde opnieuw beginnen). Duitsers hebben de
cultuur in andere landen gevolgd en zijn geïnteresseerd in film, kunst en
literatuur uit het buitenland. Ook de Exilliteratur werd nu toegankelijker.
De
Amerikaanse ‘short stories’, ook ‘Kurzgeschichten’ genoemd, werden geloofd met
hun eenvoudige, relevante stijl die jonge auteuren aanspreekt en ook vanwege
hun open eindes en ‘uit het leven gegrepen thema’s’.
Ook
was er weinig papier na de oorlog; dat was ook een reden waarom er veel korte
verhalen werden geschreven.
De
meeste schrijvers zijn jonge mannen die aan het front gevochten hebben. Zij
zijn zich bewust van de manipulatie van de nazi’s. De schrijvers wilden nieuwe,
realistische verhalen schrijven met duidelijke en eenvoudige taal. Bijvoeglijke
naamwoorden en stijlfiguren werden vermeden. De overdreven stijl, die erg
nationalistisch was, werd afgekeurd.
Belangrijke
thema’s zijn het front, de thuiskomst, het leven in de ruïnes en de
vluchtelingenkampen. De schrijvers houden zich bezig met hoe de mensen
jarenlang onder het nationaalsocialisme hebben geleefd en ook met de vraag wie
de schuld van de oorlog krijgt. Veel auteurs zijn tegen de oorlog en
waarschuwen de mensen dat de oorlog zich niet moet herhalen.
Na
de Tweede Wereldoorlog is er een radicaal nieuw begin met de Trümmerliteratur.
Ook auteurs die al voor de oorlog bekend waren, maken hun vervolg na de oorlog
met nieuwe werken. Voorbeelden hiervan zijn Thomas Mann, Hermann Hesse en
Robert Musil.
In
1947 richt schrijver Hans Werner Richter ‘Gruppe 47‘ op. De groep komt samen om
over de oorlog te praten en naar een nieuw begin in het heden te zoeken. De
groep had als doel om elkaar te helpen bij het schrijven van nieuwe literatuur.
Bovendien wil Gruppe 47 de lezers laten nadenken over verantwoordelijkheid van
hun rol in het fascisme. Belangrijke leden waren Wolfgang Borchert en Heinrich
Böll. Later wordt Gruppe 47 heel invloedrijk voor zeker 20 jaar in de
Bondsrepubliek, Oostenrijk en Zwitserland. Ook uitgevers en critici nemen deel
aan de vergaderingen van de groep. Voor auteurs als Günter Grass zorgt dit voor
een doorbraak.
v Wolfgang Borchert
(1921-1947): Als hij 20 is, gaat hij de oorlog in; met handletsel keert hij
terug naar Duitsland. Hij komt in de gevangenis, omdat de nazi’s denken dat hij
expres zijn letsel heeft veroorzaakt. Eerst is hij tot de dood veroordeeld,
maar dan wordt hij toch weer naar het front gestuurd, waarvan hij weer
terugkeert met zware verwondingen. Na de oorlog wordt hij niet meer de oude en
hij overlijdt in tijdens een spaverblijf in Zwitserland (26 jaar oud). ‘Dann gibt es nur eins!’ is Borcherts laatste werk. Hij schreef het
enkele dagen voor zijn dood. Sommigen zien het als zijn testament, met als
oproep aan de lezer om geen oorlog meer te voeren.
o Berlijn ligt in het
Sovjetse bezettingsdeel, maar valt gedeeltelijk onder de macht van de
Geallieerden. Echter blokkeert de Sovjet-Unie in 1948 alle wegen naar
West-Berlijn. Er komt een luchtbrug van de Geallieerden naar West-Berlijn.
Vliegtuigen droppen met bijna 200.000 vluchten levensbenodigdheden in
West-Berlijn. In 1949 heft de Sovjet-Unie na 11 maanden de blokkade op.
