Samenvatting KCV DT H2 tm H6 en H10

Samenvatting KCV DT H2 t/m H6 en H10

H2: Klassieke bouwkunst in Rome

§1 Leven met het Verleden

Gebouwen ter ontspanning:

·         thermen

·         theater

·         amfitheater

·         stadion

Het is niet altijd zo geweest dat de bewondering voor Romeinse cultuur groot was: gebouwen uit de oudheid werden na de val van het West-Romeinse Rijk (476) niet meer gebruikt. Gebouwen werden verwaarloosd en verdwenen soms letterlijk onder de grond.

In Rennaissance werd de oudheid opnieuw ontdekt door opgravingen en bewonderd. Mensen stalen ook bijzondere dingen, als bronzen deuren, uit de opgravingen om bijv weer in nieuwe renaissance-kerken te plaatsen.

Redding voor de gebouwen: nieuwe functie. Bijvoorbeeld ombouwen tot kerk, huizen in of tegen bouwen

§2 Het Forum Romanum

Het Forum was het politieke, religieuze en handelscentrum van Rome

§3 Het Forum als politiek centrum

Bestuur van Rome: Senaat + volk (Senatus populusque Romanus; SPQR)

Echter moest het volk hard vechten in koningstijd en republiek om invloed te hebben.

Curia: vergaderplaats van Senaat + beslissingen werden hier genomen of geautoriseerd

Comitium: Volk kwam hier bij bepaalde gelegenheden bijeen in vergadering in de open lucht, op een door priesters gewijde, cirkelvormige ruimte vóór de Curia. Volk kon hier beslissen over oorlog en vrede

Rostra: Aan rand vh Comitium bevond zich de Rostra, een podum waarvan sprekers het volk konden toespreken

Curia en Comitium waren getuigen van veel wilde taferelen, oa:

·         Koning Servus Tullius was door schoonzoon Tarquinius Superbus van de trappen naar beneden geflikkerd bvan de Curia bij Tarquinius' overname

·         in 217 v Chr kwamen vrouwen van Rome in paniek bijeen door het gerucht dat Hannibal de Romeinen verslagen had bij het Trasumeense meer

In 52 v.Chr. werd de Curia door brand verwoest.

Curia Julia (afb hiernaast), herbouw uit de tijd van Julius Caesar (44 v chr). Bewaard gebleven door hergebruik (kerk, 7e eeuw). Sober gebouw.

In keizertijd (27 v.Chr.–475 n.Chr.) zag de Curia er mooier uit: stucwerk, marmeren platen. Op top van tympanon stond een beeld van een gevleugelde Victoria (godin van de Overwinning)

Ook binnen was de Curia bekleed met marmer en stucwerk. Mozaiek op de vloer is bewaard gebleven

Keizertijd

In de keizertijd was invloed van consuls en senatoren sterk afgenomen: keizers namen zelf beslissingen en domineerden senaatsvergaderingen -> doei belangrijke politieke debatten in Curia.

Functie van de senaat in keizertijd:

·         discussieren over door de keizer voorgelegde beslissingen

·         fungeerde als een rechtbank, waar de bestuurders zich moesten verantwoorden

Toch bleef de retorica bestaan: wie goed kon spreken, ontving respect en was populair

Een tempel voor Caesar

Aanleiding bouw: dramatische gebeurtenissen rond zijn dood

45 v.Chr: Julius Caesar benoemt tot dictator voor het leven na zijn overwinning op Pompeius.

De republikeinen waren er niet zo blij mee dat dit nu in hand lag van 1 man. Senatoren Brutus en Cassius besloten daarom met 60 andere republikeinsgezinden Caesar op 15maart,in een Senaatsvergadering te vermoorden.

Volgens Caesars testament zou Octavianus (achterneef) hem opvolgen maar daar was Antonius niet zo blij mee. Er ontstonden 2 groepen: aanhangers van Octavianus en aanhangers van Antonius. Redenaar en oud-consul Cicero koos partij voor Octavianus en deed vanaf de Rostra felle aanvallen op Marcus Antonius.

Later verzoenden de twee zich en sloten een verbond. Antonius liet Cicero vermoorden

In de buurt was Caesar was gecremeerd, richtten de Romeinen later een tempel op met aan de voorkant een sprekerspodium. Vanaf daar werden voortaan de grafredes gehouden voor de leden van de keizerlijke familie. Deze tempel (tempel van divus Julius) heeft dus zowel een religieus als een politiek karakter/geschiedenis.

§4 Monumenten op het Forum met een religieus karakter

Lapis Niger

Bevindt zich links van het Comitium onder een afdakje, geplaveid met oorspronkelijk marmer. Daaronder bevindt zich een klein heiligdom met een altaar en een kopie van één van de oudste Latijnse inscripties. Daar staat waarschijnlijk dat degene die een heilige plaats schendt ter dood gebracht zal worden, dat de heraut van de koning iets moet aankondigen en dat de koning een reinigingsoffer moet brengen.

Functie: cultusplaats voor Romulus.

Regia, Verstatempeltje en Atrium van de Vestaalse maagden

Koning Numa Pompilius (716-672 v.Chr.)

1.    wilde de Romeinen beschaving bijbrengen door onder andere het instellen van priesterorden.

2.    was de initiatiefnemer van het instellen van de orde van de Vestaalse maagden

1:

Aan het hoofd van de priesterorden stond een opperpriester (pontifex maximus), die in de Regina (lett: huis van de koning) zetelde. Taken:

·         het optekenen in jaarboeken (annales maximi) van de namen van de consuls en van andere magistraten

·         noteren van belangrijke voortekens en gebeurtenissen die daarmee in verband plaatsvonden (deze annalen werden bewaard in de Regia, vormden basis voor de Romeinse geschiedschrijving)

2: Taak Vestaalse maagden:

·         vuur brandend houden voor de Vestatempel

·         zorgen voor beeldje van de godin Pallas Athene, het Palladium, dat ook in de tempel stond

Als de vuren zouden doven, zou dat een ramp voor Rome betekenen.

Het leven van een Vestaalse maagd

Het was een eer voor de familie als je dochter tot de Vestaalse maagden toe te treden. Ze woonde dan 30 jaar naast de Vestatempel. Ze was gehoorzaamheid verplicht aan de pontifex maximus en mocht geen seksuele contacten hebben.

·         eerste 10 jaar: onderricht in de taken van de maagden

·         tweede 10 jaar: uitvoeren van deze taken

·         derde 10 jaar: onderwijzen andere meisjes hierin

Als de 30 jaar om was mocht ze weer een normaal leven leiden, dit gebeurde zelden. Romeinse mannen vonden het lastig wanneer hun vrouw al te zelfstandig was.

De dood van een Vestaalse maagd

Als een Vestaalse maagd toch seksuele handelingen had uitgevoerd werd haar minnaar vermoord en zij werd op een draagstoel over het Forum weggedragen naar een donkere, afgesloten hol waar niemand haar kon horen. Hierin was brood, water en olijfolie. Zo wilde men zich vrijwaren van de schuld aan de hongerdood van een Vestaalse maagd

De tempel van Castor en Pollux

Castor en Pollux was de tweeling van Zeus en Leda (Spartaanse koningin). Deze zonen van Zeus heten Dioscuren. Het bekendste verhaal is dat waar de oppergod Zeus in de gedaante van een prachtige witte zwaan Leda versiert, terwijl zij aan het zwemmen is. Men zegt dan ook dat zij geboren zijn uit de eieren die Leda had gelegd (na de ontmoeting met Zeus).

De jongen werden goede ruiters. Castor werd in een strijd gedood en Zeus redde Pollux en bracht hem onder de onsterfelijken. Pollux wilde zijn onsterfelijkheid met Castor delen, die in het dodenrijk wegkwijnde. Daarop verleende Zeus hun toestemming dagelijks van plek te wisselen zodat ze om de beurt onsterfelijk was.

De Dioscuren waren de beschermers van de equites (ridders/ruiters)

§5 Handel en rechtspraak in de basilica's

Grondpatroon basilica: een brede, langwerpige ruimte werd door zuilen verdeeld in een middenschip en twee (of 4) zijschepen. Het middenschip was hoger dan de zijschepen en ontving licht door hoge vensters.

Er werd bijv ook handel in gedreven.

Handel in de Basilica Aemilia

belangrijke koopwaar: grond, slaven en graan.

Romeinen wilde graag zien wat ze kochten, zo werd er bijvoorbeeld een stukje hout van een schip getoond.

Rechtspraak in de Basilica Julia

Hof van Honderd (bestond uit 180 juryleden) sprak recht in de versierde hal van het drie verdiepingen hoge middenschip van de Baslicia Julia. Deze behandelde vooral zaken over erfenissen en eigendomsrecht die alleen rijke mensen zich konden veroorloven.

voorzitter van het hof: praetor

Alleen bij belangrijke zaken ware alle juryleden aanwezig. Zulke processen trokken veel publiek.

In de buurt van de Basilica Aemilia kon je gebruik maken van de diensten van 'rijpe hoeren' en bij de Basilica Julia boden 'lieden zichzelf te koop aan of gaven aan anderen de gelegenheid daartoe'.

Het Forum Romanum was dus het politieke, religieuze en handelscentrum van rome

§6 Ontspanning en vermaak

De Thermen van Caracalla

De badhuizen dienden ter ontspanning voor jong, oud, rijk en arm. In de Thermen van Caracalle konden zo'n 1600 man tegelijk een bad nemen. Je kon:

·         er naar de kapper gaan

·         laten masseren

·         ontspannen met een hoertje

·         wat drinken

·         bezoek brengen aan de bieb

·         bezoek brengen aan het museum

·         bezoek brengen aan de grote onderaardse tempel van de god Mithras

Al deze omstandigheden zorgden voor veel lawaai en daarom werden de Thermen vaak gebouwd aan de rand van de stad of in sloppenwijken.

Toneel in het Theater van Marcellus

Heeft veel metamorfosen doorstaan:

·         eerst geplunderd

·         toen omgebouwd tot fort

·         daarna in paleis veranderd

·         nu zijn er moderne, dure appartementen in gebouwd

Julius Caesar was met de bouw begonnen en Augustus voltooide het en gaf het de naam van zijn geliefde neef en schoonzoon. Er pasten ong 20.000 toeschouwers in.

In toneelstukken kwam veel seks en geweld voor. Dit werd niet gespeeld door de acteurs maar daadwerkelijk uitgevoerd.

Spelen in het amfitheater: het Colloseum

Voor een gruwelijke vorm van ontspanning, konden de Romeinen naar het Circus Maximus en later naar het Colloseum. Hier vonden jachtpartijen en gladiatorengevechten plaats.

De drie Flavische keizers Titus, Vespasianus en Domitianus, waren bij de bouw van het Colloseum betrokken. De bouw was een politieke daad waardoor de Flavii zich op de kaart zouden zetten. Ze bouwden het midden in het gebied waar Nero zijn paleis had en het werd zo groot dat het overal vanaf het Forum zichtbaar was.

Werd bekostigd uit: schatten die waren buitgemaakt bij de inname van Jeruzalem door Titus in 70 n Chr.

Er was plek voor zo'n 50.000 man op de zitplaatsen en 5000 voor staanplaatsen.

De shows verliepen volgens een vast programma:

·         's ochtends waren er jachtpartijen (venationes)

·         s middags: clownsoptredens en veroordeelde misdadigers werden gedood

·         daarna streden gladiatoren

De Venationes (=jachtpartijen)

Beroepsjagers (=bestiarii) vochten met dieren of dieren onderling tot de dood erop volgde. Er vielen ongelooflijk veel slachtoffers onder de dieren en mensen.

Misdadigers die ad bestias waren veroordeeld, moesten met de dieren vechten tot ze vertrapt werden door een olifant of verscheurd door een leeuw. De Romeinen maakten hiervan een show en ensceneerden ze in een mythologische scène.

Door het aanschouwen van zulke gruwelijke eindes, zouden de toeschouwers zich wel aan de wet houden, dachten de keizers..

Gladiatorengevechten

Gladiatoren waren meestal slaven en krijgsgevangenen die na een opleiding in een gladiatorenschool (=ludus) onder contract beroepsgladiator werden.

Er werd in principe gevochten tot een van de twee dood was. Het gevecht kon ook eindigen in een missio (laten gaan). In de praktijk werd er meestal gevochten tot er bloed vloeide of iemand zich overgaf omdat het veel te duur was, wanneer bij elke voorstelling de helft van de gladiatoren de dood vond.

Als een gladiator goed en lang had gevochten, kreeg hij een houten zwaar. Als hij een slaaf was, betekende dit dat hij nu een vrij man was en was hij bevrijd van zijn contract.

De populariteit van de gladiatoren

gladiatoren waren zowel bij mannen als bij vrouwen populair. Dames van stand brachten graag een nachtje door met deze gespierde gladiatoren.

Waarschuwing tegen de spelen

slechts weinig Romeinen hadden een afkeer van de spelen. Degene die het wél erg vonden waren vooral filosofen, een van hen was Seneca. Hij vindt het afschuwelijk dat de vechters niks hebben om zich mee te beschermen.

Keizer-filosoof Marcus Aurelius (161-180 n Chr.) voorzag de gladiatoren van botte wapens en zwaarden om zoveel mogelijk bloed te voorkomen. Hij kon echter geen einde maken aan de gladiatorengevechten. Ook christelijke keizers verzetten zich ertegen. Pas in 438 werden ze verboden.

Paardenraces in het Circus Maximus

600 m lang, 200 m breed, kon zo'n 250.000 toeschouwers bevatten. Had een ovale vorm en had in het midden een spina (lett: ruggengraat).

·         Daarop stonden allerlei gebouwtjes, oa tempel met in het midden twee obelisken

·         Ook stonden er zeven houten eieren op om aan te geven welke ronde er was

Een wedstrijd bestond uit 7 rondes.

De wagenmenners waren georganiseerd in 4 teams, die zich dmv kleur onderscheidden van elkaar (blauw, wit, rood en groen). De fans zaten in hun supportvak in themakleur.

De paardenraces waren mogelijk nog populairder dan de gladiatorengevechten en daarom was de keizer vaak aanwezig. Er was zelfs een keizerlijke loge.

Mensen gingen ook naar de races voor menselijk contact en om elkaar te versieren.

H3: Het vroege christendom in Rome

Rome is een Katholieke stad

§1 De eerste Christenen in Rome

Joden en christenen

Midden van de eerste eeuw (n Chr) bevond zich in Rome een uitgebreide joodse gemeente die aan de overzijde vvan de Tiber (= Trastevere) woonde. Daarbinnen ontstonden de eerste groepen Romeinse christenen.

Een deel van de joden (later christenen genoemd) zei dat Jezus de Messias (bijzonder politiek en religieus) was. Hij was omstreeks het jaar 30 gekruisigd op Golgotha. Drie dagen na zijn dood werd zijn graf leeg aangetroffen en zijn volgelingen namen aan dat hij uit de dood was opgestaan.

Het verschil in mening tussen joden en christenen in Rome over de status van Jezus leverde spanningen op.

Het aantal christenen groeide.

De aantrekkingskracht van het christendom

populair door: de officiële staatsgodsdienst had de Romeinen weinig te bieden (plichtmatig uitvoeren van rituelen).

Door soldaten en kooplui kwamen de inwoners in contact met andere godsdiensten. Vooral bij de lagere bevolkingsgroepen sloegen zij aan.

·         Het christendom propageerde namelijk gelijkheid en probeerde dit uitgangspunt in praktijk te brengen.

·         De zorg voor arme medechristenen was goed georganiseerd

Ook waren er onder de rijke Romeinen aanhangers. Sommigen stelden hun huis ter beschikking aan een arme om daar zijn geloof uit te oefenen. Zo'n huis heet een titulus. Uit deze tituli zijn de oudste kerken van Rome ontstaan (bijv Santa Prassede en San Clemente)

Houding van de Romeinen tegenover de christenen

Romeinen stonden over het algemeen tolerant tegenover andere/nieuwe godsdiensten. Dat lag anders bij het joden- en christendom. Zij geloofden in één God en dat was die van hen. De joden waren wat dat betreft milder. Zij vormden een gesloten etnische groepering, waarvan de gebruiken al eeuwenoud waren, terwijl de christenen zich in alle lagen van de Romeinse maatschappij bevonden en een nieuw geloof 'predikten'. De christenen (of joden) werden de zondebok als een ramp zich voordeed. Veel christenen stierven dan aan de marteldood (bijv apostel Petrus in 64 door keizer Nero). Nero liet hem doden omdat Petrus ervoor gezorgd zou hebben dat vrouwen kuis wilde blijven sinds ze christen geworden waren

§2 Petrus, martelaar van de kerk

de leer van Jezus werd na zijn dood oor zijn 12 apostelen uitgedragen. Petrus zei tegen Jezus dat hij de Christus was.

Na Jezus' dood werd Petrus leider van christenen (ca. 30-64).

§3 Christenvervolgingen tijdens de Romeinse keizers

Nero

Petrus stierf in 64 n Chr. In dat jaar was er in Rome een grote brand uitgebroken waardoor 2/3 verwoest was. Het gerucht ging dat Nero tijdens de brand de ondergang van Troje had bezongen en zelfs dat hij de brand had laten aanteken. Nero zocht een zondebok: de christenen. Tacitus (toen 10 jaar oud) beschreef hoe het de christenen toen verging.

Nero kreeg een droom waarin iemand zei dat Nero zich niet met de christenen moest bemoeien en hen niet kon vervolgen. Sinds 67 liet hij hen met rust en in 68 stierf hij. Hij was de laatste keizer van het Julisch-Claudische huis

Trajanus

De romeinen waren het erfelijke keizerschap zat -> nieuw systeem: adoptiekeizers. Trajanus (98-117) was de eerste.

Ook hij wilde de christenen laten vervolgen

Diocletianus

Na 170 nam de druk op de grenzen van het Romeinse rijk toe: Goten, Alemannen en Franken begonnen over de grenzen te dringen. Het Romeinse rijk werd van alle kanten bedreigd tot er omstreeks 300 herstel intrad door het optreden van keizer Diocletianus (284-305). Deze deelde het rijk in tweeën en stelde Maximianus aan als keizer naast zichzelf.

·         Diacletianus: oostelijke rijkshelft vanuit Nicomedia. Assistent: Galerius

·         Maximianus westelijke rijkshelft vanuit Milaan. Assistent: Constantius

Rome was dus niet langer het centrum van de macht. Beide keizers werden bijgestaan door een assistent (caesar).

Hij regeerde als een absoluut vorst en was overtuigd niet-christen. Alle problemen in het rijk schreef hij toe aan het verlies van de steun van de klassieke goden -> schuld van christendom -> zware gevolgen:

·         Dicletianus liet per edict alle kerken vernietigen en alle bijbels en heilige geschriften verbranden

·         de christenen verloren hun rechten

·         al hun bezittingen werden geconfisqueerd

·         christenen die niet meewerkten werden gevangen genomen, gemarteld en gedood

§4 Constatijn, keizer en christen

Strijd om de macht

Diocletianus werd in 305 erg ziek en trad af. Met hem trad ook Maximianus af. Beide caesars volgend hen op:

·         Constantius werd keizer (augustus) van het westen

·         Galerius van het oosten

Twee beschermelingen van Galerius werden assistent en kregen erg veel macht omdat Constantius ziek was. Constantijn (zoon Constantius) dacht dat híj caesar zou worden. Toen zijn vader in 306 stierf, werd hij - geheel illegaal - door de soldaten uitgeroepen tot keizer van het westen.

Hij was kundig en ambitieus en trouwde met Fausta, de dochter van Maximianus.

De droom van Constatijn

Maxentius (zoon van Maximianus) wilde net als Constatijn zijn vader opvolgen.  Dat lukte. Constantijn werkte aanvankelijk met zijn zwanger samen, maar in 312 besloot hij toch tegen hem op te trekken. De avond voor de slag kreeg Constantijn een droom met daarin een boodschap. God zei dat hij zou overwinnen (iets in die richting ofzo).

De troepen van Maxentius werden verpletterend verslagen. Zijn hoofd werd naar de nieuwe leider in het westen gestuurd. Constantijn werd onder grote vreugde van de senaat en volk Rome binnengehaald.

Hij wilde niet offeren aan Jupiter omdat hij zijn zege te danken had aan God (van de christenen).

Hij bevrijdde de christenen die dwangarbeid moesten verrichten of verbannen waren.

De volgende stap was et edict van Milaan (313) waarin de universele tolerantie voor de christenen in het hele rijk werd vastgesteld.

Constantijn wilde ook het oostelijk deel van het rijk bemachtigen. In 324 wist hij de keizer van het Oost-Romeinse rijk te verslaan. Ter herinnering aan de strijd besloot hij een nieuwe stad te bouwen, het huidige Constantinopel. Hij promootte de nieuwe stad met allerlei middelen:

·         de bewoners werden beloond met vrijstelling van belasting en dienstplicht

·         ontvingen voedspeloakketen of landerijen en zelfs paleizen

·          

Rome moest nu geleidelijk haar culturele positie afstaan aan Constantinopel.

Alleenheerser

In Constantinopel gedroeg Constantijn zich als een oosters absoluut heerser. Hij wist dat hij kwetsbaar was, maar wilde de macht niet delen (zoals Diocletianus). Het gevolg was dat hij steeds achterdochtiger werd en alleen zijn familie nog vertrouwde. Maar ook daarin vermoordde hij mensen (twee zwagers, zijn zoon, zijn vrouw, zijn schoonvader).

Christen-keizer

Hij toloreerde de christenen en was zelf ook christen geworden. Hij was ervan overtuigd dat de eenheid en de structuur van de christelijke kerk gunstig waren voor het bij elkaar houden van het Romeinse rijk. De wetten die hij uivaardigde droegen bij aan een christelijke signatuur:

·         hij verbood dat veroordeelden gebrandmerkt werden op hun gezicht

·         meesters mochten hun slaven niet meer doden

·         kruisigingen werden afgeschaft

·         gladiatorengevechten werden (in theorie) verboden

Hij propageerde het christendom is het rijk: liet overal kerken bouwen.

Zijn moeder, Helena, bekeerde zich ook tot het christendom.

Veel mensen volgden het voorbeeld van de keizer en werden ook christen. Een kerkelijke loopbaan was ook interessant omdat je geen belasting hoefde te betalen en niet in millitaire diensplicht hoefde

Het einde van Constantijn

In 337 voelde Constantijn dat hij zijn einde naderde. Hij vroeg aan bisschoppen hem te dopen. Hij weigerde daarna ooit nog het koninklijk purper te dragen.

Hij wilde pas gedoopt worden als hij bijna zou sterven. Want heersen zonder vuile handen was bijna onmogelijk.

22 mei 337: Constantijn sterft. Na zijn dood zette de zegetocht van het christendom zich voort: in 392 werden alle andere godsdiensten verboden. Zijn opvolgers waren 3 zoons en twee neven. Na hem werd het rijk (op één uitzondering na) nooit meer door 1 man geregeerd.

Constantijn had met de promotie van Constantinopel het westelijk deel ineen laten storten. Zo’n 150 jaar later splitste het Oost en West- Romeinse rijk. West-Romeinse rijk viel tussen 468 en 476 uiteen. Het Oosten bleef tot 1453 bestaan tot het in handen van Turken viel.

H4: De basilica in Rome

Sinds de christelijke godsdienst in het Romeinse rijk getolereerd werd (313), gingen de christenen kerken bouwen in de vorm va de Romeinse basilica.

§1 De basilica, de vroegchristelijke kerk

Inleiding

Christenen bouwden kerken daar waar mensen gemarteld, gestorven of begraven waren. Doel:

·         Herinnering aan de gestorvene bewaren

·         Dichtbij de heilige kunnen zijn en van diens bescherming en voorspraak genieten

Aansluiting bij de Romeinse basilica

In 313 begonnen christenen meteen met het bouwen van kerken op plekken die zij bijzonder vonden. Voor al die kerken zochten ze een vorm die beantwoordde aan de specifieke eisen die hun eredienst aan de ruimte stelde.

Vroeger was de tempel de plaats voor het godenbeeld en de mensen stonden buiten in de openlucht. De christenen kwamen in een vergadering (ecclesia) van gelovigen bijeen in een groot gebouw. In bijna alle Romeinse kerken zie je de Romeinse-basilicavormen terug.

De bijeenkomst in de basilica

Eerste deel van bijeenkomst: bijbelvoorlezing en preek, toegankelijk voor iedereen.

Daarna moesten alle ongedoopten de kerk verlaten. Bontgekleurde doeken tussen de zuilen van het schip werden neergelaten en kroonluchter in het middenschip werden aangestoken. Toen daalde de bisschop af naar het altaar, waar brood en wijn stonden. Hij zei iets in het Latijn. Brak het brood en gaf het aan de gelovigen

§2 Mozaïeken

Mozaïeken werden al eeuwenlang gebruikt voor de belegging van vloeren en versiering in huizen bij welgestelde Romeinen. Aan t eind van de eerste eeuw n.Chr. verschenen er mozaïeken op muren. De christenen namen deze manier van decoreren over in hun basilica, maar niet op de vloeren. In de loop der tijd werden er ook glazen steentjes (tesserae) gebruikt.

Betekenis en functie van de mozaïeken

·         Versiering

·         God verheerlijken

·         Gelovigen onderwijzen

·         Boodschap geven

·         Geloof propageren

Vanaf de 4^e eeuw werd ook Maria vereerd. Haar zie je ook steeds meer terug in de mozaïeken

§3 De San Clemente, een middeleeuwse basilica

12^e eeuw: aan basilica werd vaak een poricus (=zuilengalerij), een Campinile (kerktoren met klokken) en een klooster toegevoegd

Mozaïeken en muurschilderingen werden opnieuw populair, nadat deze traditie meer dan twee eeuwen was verwaarloosd.

Enkele voorbeelden: Santa Maria (in Trasteverre), Santi Quattroo Coronati, Santa Maria (in Cosmedi) en San Clemente.

De laatste is een kerk vol verrassingen:

·         19^e eeuw: paters ontdekten bij opgravingen onder de kerk resten van een onderkerk uit de 4^e eeuw en daaronder lagen nog eens resten van Romeinse woningen uit de eerste eeuw

·         Na de aanleg van een afwateringssysteem, konden ze nog dieper graven: ze vonden fundamenten van huizen die in 64 door de grote brand onder keizer Nero waren verwoest

De vloer en de mozaïeken (van San Clemente)

In de kerk trekken de vloer en het mozaïek meteen de aandacht. De vloer is ingelegd met stukjes marmer van oude monumenten (opus sectile). Hiermee werden ook muren, altaren, zuilen en de bisschopszetel (cathedra) versierd.

Het Mithrasheiligdom

Op de binnenplaats van het Romeinse huizenblok (insula) is een heiligdom ter ere van de Perzische god Mithras gevonden. Deze was populair bij de Romeinse legioensoldaten en was een serieuze concurrent van het christendom.

De mythe van Mithras

25 dec: geboorte Mithras uit een rots. Herders waren hier getuige van en zij ontvingen hem gastvrij en vereerden hem met goddelijke eer. Hij verrichtte meteen heldendalen om het kwaad in de wereld te onderwerpen. (blz 68 boek staat het hele verhaal)

De cultus van Mithras

Mithras werd vooral in grotten vereerd. In de San Clemente is een donkere triclinium (eetkamer) met een laag plafond waar het Mithrasheiligdom staat.

H5: Renaissance en barok: Sint Pieter en Sant’ Ignazio

De Middeleeuwen waren voorbij en met de entree van de renaissance zocht men nieuwe vormen, die getuigden van de geest van die tijd.

§1 Historisch kader

Terugblik

Paus in 15^e eeuw:

·         Geestelijk leider van de kerk

·         Wereldlijk leider van de kerkelijke staat met Rome als middelpunt.

In de 8^e eeuw was hij was hij heersen van een groot gebied in Italië door:

·         Donaties rijke christenen

·         Veroveringen en politieke machinaties

De kroning van Karel de Grote onder paus Leo III in 800 was een belangrijke mijlpaal in deze ontwikkeling, want hiermee gaf de paus aan dat God hem 2 machten had gegeven: de wereldlijke en de geestelijke.

De paus had overal veel macht en invloed op vorsten in en buiten Italië. Een belangrijk machtsmiddel van de kerk was bijv: excommunicatie

Pausen in de 15^e en 16^e eeuw

In deze eeuwen zetten pausen zich meer in voor het herstel van de kerk en de kerkelijke staat, en de opbouw van Rome

Sixtus IV (1471-1484) (Francesco della Rovere)

·         Gedroeg zich als een Italiaanse vorst;

·         Liet wegen bruggen, kerken en de Sixtijnse kapel bouwen

·         Gaf met een gift de aanzet tot stichting van de Capitolijnse Musea

Julius II (1503-1513) (Giuliano della Rovere)

·         Bijnaam: il Terribile

·         Neef Sixtus IV

·         Macht vd kerk uit de 14^e eeuw herstellen

·         Geïnteresseerd in de oudheid en een hartstochtelijke kunstverzamelaar

·         Breidde de kunstverzameling in Vaticaanse musea uit

·         Wilde van Rome weer een stad met allure maken: liet allerlei werken restaureren en mooi maken

Leo X (1513-1521)

·         Geïnteresseerd in kunst, letteren en feesten

·         Om de voortgang van de bouw van de Sint Pieter te bekostigen liet hij aflaten uitgeven

Luther kwam in 1517 in opstand tegen de aflatenhandel. Volgens hem weken priesters af van de eenvoudige levenswanden van Christus en de aflaten waren onzin. Luther werd in 1521 in de ban gedaan door Leo X. Maar Luther had er wel voor gezorgd dat de reformatie/hervorming op gang gekomen was. De protestanten scheidden zich uiteindelijk van de Rooms-Katholieke Kerk af.

Clemens VII (1521-1534)

·         Onder hem vond de plundering van Rome plaats (Sacco di Roma):

In 1527 werd Rome in opdracht van Karel V ingenomen door een leger van 20000 man. Het was wraak omdat de paus hem niet tot keizer wilde kronen. Omdat de soldaten geen soldij uitbetaald kregen, hielden ze vreselijk huis in Rome. De paus vond een schuilplek in de Engelenburcht. Talloze burgers werden vermoord. Binnen twee weken brak de pest uit onder de plunderede troepen wat zorgde voor een levensgevaarlijke situatie. De paus stemde uiteindelijk in Karel V tot keizer te kronen.

Paulus III (1534-1549) (Allessandro Farnese)

·         Genoot van het leven (had 4 kinderen) en van de schone kunsten

·         Hij liet Michelangelo de achterwand van de Sixtijnse kapel beschildren en gaf hem in 1547 de leiding over de bouw van de Sint Pieter

Nam de hervormingen in de kerk serieus:

·         In 1540 gaf hij goedkeuring de oprichting van de Societas Jesu, de priesterode van jezuïeten

·         In 1545 opende de hij het Concilie van Trente. Doel: eenheid in de kerk herstellen en hervormingen doorvoeren

Uiteindelijk gaf men hoop op verzoening met de protestanten op en richtte zich op de hervorming binnen eigen kerk en een actieve bestrijding van het protestantisme: de Contrareformatie

§2 de Sint Pieter

Inleiding

Dit glorieuze monument betekende het einde van de oude basilica, die Constatijn de Grote in de 4^de eeuw liet bouwen boven het graf van Petrus en lijkt een radicale breuk met basilicabouw.

Deze kerk is het resultaat van een langdurige en complexe bouwgeschiedenis, waarbij plannen continu werden aangepast

Integratie van de oude basilica in de nieuwe kerk

Julius II was vooral verantwoordelijk voor het begin van de bouw van de Sint Pieter. In de 5^e eeuw was deze uitgebreid met een hof, omsloten door 4 portico’s. In de loop der tijd was de basilica steeds meer in verval geraakt, plek waar ie stond was vochtig en ongezond. Deze vergange glorie paste niet in Julius’ ambitieuze plannen. Hij stelde daarom een nieuwe bouwmeester aan: Bramante (1444-1514). Julius zei wel dat de Sint Pieter absoluut niet verplaatst mocht worden. Bramante ontwierp een grondplan in de vorm van een Grieks  kruis (+), bekrood door een koepel boven het graf van Petrus. Daarvoor moest het middenschip worden gesloopt en de zijschepen konden voorlopig blijven staan.

De voortgang van het proces werd vertraagd door financiële problemen. Leo X probeerde dit door aflaten op te lossen.

Paulus III liet bouwmeester Sangallo een vloer in een deel van de nieuwbouw leggen, die 3m boven het niveau van de oude basilica lag. Bramante wilde juist integratie van de oude met de nieuwe kerk bewust dit openlaten en zo zou het oude hoofdaltaar boven het graf van Petrus ongeschonden blijven. Het lot van de oude basilica werd in feite door deze ingreep van Sangallo bezegeld.

Na de dood van Bramante werd Michelangelo bouwmeester. Deze ontwierp een koepel. Toen die voltooid was laaide de discussie op over hoe het nu verder moest. Paulus had integratie tussen de nieuwbouw en het oude middenschip onmogelijk gemaakt door het niveauverschil. Maar juist in deze tijd kreeg men onder invloed van de Contrareformatie weer oog voor de charmes en het belang van de oude basilica..

Wat men kon proberen was integratie van elementen van de oude basilica in een complete nieuwbouw

Paus Paulus V (1605-1621) koos daarom voor het ontwerp van Carlo Maderno:

·         Langwerpig middenschip (†)

·         Onderdelen als zuilen, porfieren treden van het hoofdaltaar en de gedraaide wijnrankzuilen werden in de nieuwe kerk opgenomen

In 1626 (precies 1300 jaar na de inwijding van de oude basilica) werd de Sint Pieter door paus Urbanus VIII (1623-1644) ingewijd.

Twintig jaar later werd een opening in de nieuwe vloer voor het altaar gemaakt. Zo heefft men zich op het vloerniveau van de oude basilica. Via trappen kan de gelovige weer contact met Petrus’ graf krijgen.

De obelisk op het Sint-Pietersplein

Op het grote plein voor de kerk staat een obelisk die geïmporteerd is uit Egypte. Rome staat vol obelisken. De eerste kwamen er rond 30 c.Chr. nadat Octavianus Antonius en Cleopatra in de slag bij Actium had verslagen.

Obelisk op het Sint-Pietersplein werd in 37 n Chr. door keizer Caligula uit Alexandrië gehaald en in het circus van Nero geplaats, waar Petrus in 64 werd gekruisigd.

Paus Sixtus V (1580-1590) maakte brede, rechte de straten om dit monument te verplaatsen. Dit gebeurde op 30 april 1586 met 700 matrozen.

’s Ochtends had de paus hen met de doodstraf bedreigd als ze ook maar één kik zouden geven. Het moest doodstil zijn om de bevelen te kunnen horen.

Bernini en de Sint Pieter

Plein en zuilengalerij

Het ontwerp voor het plein en de ovale colonnade (zuilengalerij) zijn van Bernini. Hij had 2 eisen voor zijn ontwerp:

·         het plein moest plaats bieden aan zoveel mogelijk pelgrims (zij moesten ook goed zich hebben op de voorgevel van de kerk)

·         de vertrekken van de paus moesten zichtbaar blijven

Ook liet hij de ovale zuilengalerijen naar de Sint Pieter toe iets wijder uitlopen.

Bernini in de Sint Pieter

2 belangrijke onderdelen in de kerk van Bernini:

·         het grote baldakijn boven het hoofdaltaar

·         de cathedra (zetel van de paus) in het apsis daarachter\

§3 De Sant'Ignazio

Inleiding

De belangrijkste jezuietenkerk in Rome is de Gèsu (1568-75), waar de stichter van de Jezuietenorden, Ignatius van Loyola, ligt begraven.

De barokke effecten zijn in deze kerk spectaculair.

De heilige Ignatius, stichter van de jezuietenorde

Geboren in 1491. Hij besloot te kiezen voor een christelijke loopbaan. In 1537 waren zij en zijn groep gelijkgestemden op weg naar Rome. Tijdens deze toch kreeg hij een visioen. Hij zag Christus aan het kruis. Christus zei hem welgezind te zijn. Hierdoor vestigde Ignatius en zijn volgelingen zich in Rome en stichtten er een priesterorde. Acceptatie van de orde der jezuieten duurde lang en verliep moeizaam. In 1540 gaf Paulus III zijn fiat (toestemming)

Het Collegio Romano

Veel kerken werden na het Concilie van Trente gebouwd (1564) ter ere van een heilige of stichter van een nieuwe orden. De Sant' Ignazio (1620-1656) werd als (school)kerk gebouwd voor het collegio Romano waar de jezuieten jonge Romeinen onderrichtten.

Twee bekende interne studenten:

·         Jan Berchmans

·         Luigi Gonzaga

Jezuieten vonden onderwijs belangrijk.

Exterieur en interieur van de Sant' Ignazio

meest bijzondere in de Sant' Ignazio: de bedrieglijke fresco's van de jezuiet Andrea Pozzo (1642-1708). Er lijkt diepte in het plafond te zitten, maar deze is gewoon vlak.

Barokkerken hadden meestal een koepel waar de architect met lichtval kon spelen. In de Sant' Ignazio wilden de priesters dat niet, omdat een koepel het licht uit de bibliotheek van het Collgeio Romano zou wegnemen. Vandaar deze geschilderde oplossing.

De Sant' Ignazio is een typische jezuietenbarokkekr met een vrij strakke, symmetrische façade en een rechthoekige plattegrond.

H6: Rafael en Michelangelo in Rome

Twee grootste kunstenaars uit de renaissance:

·         schilder Rafael

·         beeldhouwer, schilder en architect Michelangelo.

Paulus II (1503-1513) haalde hen naar Rome.

§1 Rafael in Rome

1483: Rafael werd geboren. Op 25-jarige leeftijd haalde Paulus II hem naar rome, waar hij hem de opdracht gaf voor de beschildering van zijn bibliotheek en studeerkamer in het Vaticaanse Paleis, de Stanza della Segnatura

Stanza della Sentatura of Het dispuut

thema van de zaal: platoonse drie-eenheid: het goede, het schone en het ware

Het goede: fresco's van deugden

het schone:het fresco van de Parnassus, de woonplaats van de Muzen

Het ware: School van Athene en Het Dispuut over het Heilige Sacrament.

De laatste jaren: schilder en architect

Rafael had het druk en werkte met zijn leerlingen aan verschillende projecten. In 1512 begon hij aan een grafkapel voor Chigi, deze kapel werd een belangrijk voorbeeld voor de stijl van de latere barokkapel.

Na de dood van Bramante in 1514 nam Rafael zowel diens werk als bouwmeester van de Sint Pieter over als het werk aan de Loggia's van het Vaticaanse Paleis (Rafael had geen opleiding tot architect gevolgd).

De dood van Rafael

In 1520 sterft hij. De hele kunstenaarswereld was in rouw, ook Paus Leo X, die hem tot kardinaal had willen maken.

Rafaels graf bevindt zich in het Pantheon

§2 Michelangelo in Rome
Michelangelo Buonarotti: 1475-1564. In 1496 verbleef hij kort in Rome en trok toen de aandacht van paus Julius II

Het grafmonument voor Julius II
Paus Julius II gaf hem in 1505 de opdracht om naar Rome te komen en een groot, vrijstaand grafmonument te laten bouwen dat in de Sint Pieter moest komen. Maar door ruzie en misverstand keerde Michelangelo terug naar Florence.

De Sixtijnse kapel
Toen richtte de paus zijn aandacht op de Sixtijnse kapel die in de 15e eeuw gebouwd was door zijn oom Sixtus IV.

• privé-kapel van de paus
• sinds 16e eeuw de plaats waar nieuwe pausen gekozen worden

pauskeuze

De kardinale komen vanuit de hele wereld bij elkaar. En zij mogen geen contact hebben met de buitenwereld zolang als t duurt een nieuwe paus te kiezen. Voor een keuze is een tweederde meerderheid nodig, waarvoor tweemaal daags in twee ronden gestemd wordt.

De opdracht gaat naar Michelangelo

Net zoals in de oude basilica's waren links scènes afgebeeld uit het Oude Testament (leven van Mozes), en rechts uit het Nieuwe Testament (leven van Jezus). Plafond was een blauwe sterrenhemel, dat wilde Julius II veranderen. Maar Michelangelo schilderde slechts het plafond van de kapel.

Aan het werk
1508: Michelangelo begint met tegenzin te werken in de Sixtijnse kapel. Hij kreeg van paus Julius II toestemming om te doen wat hij wilde en verwierp het ontwerp van de 12 apostelen. Het duurde 4 lange jaren voordat de fresco's af waren. 1 november 1512 wijdde Julius II de kapel officieel in. Vier maanden later stierf hij. Hij werd begraven in de Sint Pieter, en niet in de geplande grafkapel van Michelangelo (die werd nooit voltooid).

Het laatste oordeel
Pas in 1533 keerde Michelangelo terug naar Rome op verzoek van paus Paulus III om in de Sixtijnse kapel de wand achter het altaar te beschilderen. De wereld van Michelangelo's jeugd was ingestort: Rome was in 1527 geteisterd door de verschrikkingen van de Sacco di Roma en de kerk werd geconfronteerd met de opkomst van het protestantisme. 

De restauratie van de Sixtijnse kapel
In 1975 werd ter viering van de 500e geboortedag van Michelangelo de fresco's aangepakt. Er kwamen allerlei, kleurvolle schilderijen tevoorschijn.

De laatste jaren: Het Capitool en de Sint Pieter
Michelangelo hield zich bezig met architectuur in de laatste jaren van zijn leven. Hij was betrokken bij de vernieuwing van het Capitool en werd later bouwmeester van de Sint Pieter.
Het Capitool was tot in de 16e eeuw een plek waar de senatoren en de conservatoren samen de stad bestuurden vanuit het middeleeuwse Senatorenpaleis en het Conservatorenpaleis uit de 15e eeuw. Hier lagen belangrijke gebouwen -> de plek voor officiële gebeurtenissen.
Michelangelo ontwierp het plein.
Op 71-jarige leeftijd kreeg hij van Paulus III de leiding over de bouw van de Sint Pieter. Tot aan zijn dood heeft hij hieraan gewerkt, maar de voltooiing daarvan heeft hij niet meer mogen meemaken (1626 werd de Sint Pieter ingewijd)

De dood van Michelangelo
Michelangelo schreef ook sonnetten
In 1564 stierf hij en werd begraven in een graf in de Santi Apostoli en de paus was van plan voor hem een groot grafmonument te laten ontwerpen in de Sint Pieter.

H 10: Receptie van de klassieke architectuur in Rome
§1 Het Monument voor Victor Emanuel II
Dit monument gaat terug op de klassieke bouwkunst.

Victor Emanuel II werd in 1861 de eerste koning van het Verenigd Koninkrijk Italië.

§2 Kort historisch overzicht

Risorgimento

Italie bestond sinds de 7e eeuw uit stadsstaatjes (waarvan de kerkelijke staat er één van was) -> kampte voortdurend met overheersingen door Frankrijk, Spanje en Oostenrijk

Grote veranderingen begonnen in 1796 toen Napoleon met veel geweld Italië binnentrok -> overal ontstonden kleine Republiekjes. Toen het in F'rijk gedaan was met de revolutie, vond rond 1815 ook in Italie de Restauratie van de oude orde plaats:

• oude staatjes werden in ere gesteld
• teruggekeerde (of nieuwe) vorsten traden streng op en drukten elke vorm van vernieuwing de kop in

Reactie: in 1820 brak een oproer uit -.> legde de basis die ijverde voor een verenigd, onafhankelijk Italië, Risorgimento (opstandig, herrijzenis) geheten.

Belangrijke personen hierbinnen: 

• Victor Emanuel II, koning van Sardinië en Turijn (uit op koninkrijk met zichzelf als koning)
• Emanuel's minister: Cavour (uit op koninkrijk met Emanuel II als koning)
• Giuseppe Garibaldi (streefde naar één Italiaanse staat)

werkten enerzijds samen: hadden hetzelfde doel: eenwording van Italië
werkte tegen elkaar: andere meningen over de staatsvorm
Na 40 jaar vechten werd in 1861 het Verenigd Koninkrijk Italië uitgeroepen met Victor Emanuel II als eerste koning.

Het Verenigd Koninkrijk Italië
Kreeg een tweedekamer-stelsel.
Niet opgenomen in het koninkrijk waren:

• Venetië (was nog in handen van Oostenrijk en hoorde pas in 1866 bij Italië)
• Rome (Franse troepen beschermden de paus en wilden geen afstand doen van de kerkelijke staat)

In 1870 moesten de Franse troepen Rome verlaten om ergens anders kunnen worden ingezet -> Rome hoort nu bij Italië.

Pausen weigerden afstand te doen van wereldlijke macht.

Het ging het nieuwe koninkrijk niet voor de wind:

• politieke partijen maakte steeds ruzie
• financieel beleid was slecht
• door grote werkeloosheid, emigreerden veel Italianen

Dat was een vruchtbare bodem voor het socialisme en het anarchisme. De ontevredenheid onder de bevolking steeg: er braken stakingen uit en communistische arbeiders gingen over tot het bezetten van fabrieken

Mussolini en het fascisme
De communistische in arbeiders botsten met de fascistische partij die in 1919 was opgericht door Benito Mussolini. De fascisten waren vooral 'tegen' (tegen kapitalisme, monarchie, kerk, socialisten, parlement en vooral tegen bourgeoisie). De fascisten gingen in strijd tegen het communisme, met succes: In 1922 benoemde koning Victor Emanuel III (!) hem tot kabinetsformateur, waarbij hij grote volmachten kreeg.
Mussolini kon zijn gang gaan na de verkiezing van 1924 toen hij de socialistische oppositieleider had laten vermoorden. Hij had een groot charisma en wist velen aan zich te binden. Met vrijheid en democratie was het gedaan; Italië was in feite een éénstaatspartij. Er ontstond een klimaat van angst en terreur.
In 1929 wist Mussolini de controverse met de paus te regelen. Hij sloot met het Vaticaan het Verdrag van Lateranen, waarbij Vaticaanstad als onafhankelijke staat erkend werd -> paus deed in feite afstand van de wereldlijke macht. Mussolini zei de katholieke leer te respecteren naast de fascistische ideologie.
Hij wilde de imperialistische traditie van het Romeinse rijk voortzetten en begon aan de verovering van Ethiopië. Deze oorlog bracht Italië aan de rand van een faillissement. Mussolini riep vrouwen op hun sieraden in te leveren om de kosten op te kunnen brengen.
Op 9 mei kondigde hij aan dat Italië eindelijk zijn imperium had.
Deze overwinning bracht hem grote roem maar uiteindelijk moest hij zich bij Hitler aansluiten. Deze samenwerking verliep voor Italië niet gunstig:

• In 1943 werd Mussolini door de koning ontslagen
• Italië verloor de Tweede Wereldoorlog

In 1945 werd hij door communistische partizanen doodgeschoten.

De republiek in Italië

Tot 1947 werd Italië bezet door geallieerde troepen.

1948: Italië democratische republiek gegrondvest op arbeid.

§3 Afbraak en wederopbouw van Rome door Mussolini

Architectuur en stadsplanning moesten Mussolini helpen de herrijzenis van het oude Romeinse rijk te verwezenlijken.

• er verschenen hele arbeiderswijken
• het beoefenen van wetenschap, kunst en sport kreeg nieuwe impulsen door allerlei gebouwen (aparte stad voor filmindustrie, universiteitencomplex, etc)

Om het glorieus verleden van Rome te doen herleven begon hij met grootscheepse opgravingen.

Architecten gingen soms genadeloos te werk -> Grote delen van het middeleeuwse Rome werden rigoureus neergehaald om ruimte te bieden voor de opgravingen en plaats te maken voor brede wegen die zomaar over oude resten werden aangelegd. Hierom is er dus zo weinig over van het middeleeuwse Rome.

Er staan veel sobere, strenge gebouwen uit de fascistische periode rond de belangrijke gebouwen uit de oudheid omdat nadat talloze gebouwen waren gesloopt, de Romeinse resten tevoorschijn werden gehaald en de overige kale ruimte opgevuld werd met moderne gebouwen.

§4 Het Foro Mussolini of Foro Italico

Het Foro Mussolini is grotendeels ontworpen door architect Del Debbio (1927-1945):

• stadia
• zwembaden
• renbanen
• een academie voor lichamelijke opvoeding
• La Casa Littoria (nu: ministerie van buitenlandse zaken)

De obelisk

Obelisken werden door de Romeinse keizers en pausen gebruikt om belangrijke plaatsen te markeren. Deze traditie werd door Mussolini voortgezet.

De mozaïeken

De voorstelling kon een verband hebben met 

• de functie van de ruimte, zoals mozaïeken in een badhuis in Ostia antica. 
• Of het diende als een wegwijzer naar bijv. een winkel, herberg, boordeel.
• soms was er een les aan de voorstelling verbonden
• mozaïeken op Foro Italico hebben een propagandistisch doel

In de tijd van Mussolini werd de fascistische kunst bejubeld. Na de oorlog was het not done de kunst van een verfoeilijk bewind mooi te vinden -> veel gebouwen raakten in verval.